تحقیقات قرآنی

پیش از پرداختن به بحث فائده حروف مقطعه در قرآن، نخست دو نظریه ای را که در رابطه با حروف مقطعۀ قرآن مطرح شده بیان می کنیم.

پیرامون حروف مقطعۀ قرآن سخنان زیادی گفته شده است[۱]، از میان سخنان مفسرانی که در این راستا سخن گفته اند، بیاناتی از علامه طباطبایی سپس دیدگاه مفسر دیگری را بیان می نماییم سپس نتیجه می گیریم.

علامه (ره) می گوید: در بیست و نه سوره از قرآن حروف مقطعه آمده که بعضى با یک حرف شروع شده؛ مانند سورۀ” ص” و” ق” و” ن”. بعضى دیگر با دو حرف؛ نظیر” طه” و” طس”، و” یس” و” حم” و بعضى دیگر با سه حرف؛ مانند” الم” و” الر” و” طسم” و بعضى دیگر با چهار حرف؛ مثل” المص” و” المر” و بعضى هم با پنج حرف چون سورۀ” کهیعص” و” حمعسق”.

از سوى دیگر این حروف هم (از نظر تعداد کاربرد) با یک دیگر تفاوت دارند، بعضى از آنها تنها در یک جا آمده؛ مانند” ن” و بعضى دیگر در آغاز چند سوره آمده؛ مانند” الم”، و” الر” و” طس” و” حم”.

با در نظر گرفتن این دو نکته اگر کمى در سوره هایى که حروف مقطعه سرآغاز آنها یکى است- مانند” الم”،” المر”، دقت کنیم، خواهیم دید که آن سوره ها از نظر مضمون نیز به هم شباهت دارند و سیاقشان یکى است، به طورى که شباهت بین آنها در سایر سوره ها دیده نمى‏شود.

شباهتى که در آیات اول بیشتر این سوره ها مشاهده مى‏شود بر این معنا تأکید می کند؛ مثلاً در سوره هاى” حم” آیۀ اول آن با عبارت” تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ” است، یا عبارتى دیگر که این معنا را مى‏رساند، و نظیر آن آیه هاى اول سوره هایى است که با” الر” افتتاح شده که فرموده: ” تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ” و یا عبارتى در همین معنا و نیز نظیر این در سوره هایى که با” طس” شروع مى‏شود و یا سوره هایى که با” الم” آغاز گشته، که در بیشتر آنها نبودن ریب و شک در کتاب به میان آمده، و یا عبارتى که همین معنا را مى‏رساند.

با در نظر گرفتن این شباهت ها ممکن است آدمى حدس بزند که بین این حروف و مضامین سوره اى که با این حروف آغاز شده ارتباط خاصى باشد، مؤید این حدس آن است که مى‏بینیم سوره اعراف که با” المص” آغاز شده، مطالبى را که در سوره هاى” الم” و سوره” صاد” هست در خود جمع کرده. و نیز مى بینیم سورۀ رعد که با حروف” المر” افتتاح شده، مطالب هر دو قسم سوره هاى” الم” و” المر” را دارد.

از این جا استفاده مى‏شود که این حروف رموزى هستند بین خداى تعالى و پیامبرش که معناى آنها از ما پنهان است و فهم عادى ما راهى به درک آنها ندارد، مگر به همین مقدار که حدس بزنیم بین این حروف و مضامینى که در سوره هاى هر یک آمده ارتباط خاصى هست.[۲]

در ادامه بیان نکته ای که یکی از مفسران معاصر عرضه داشته خالی از لطف نیست.

چند سال قبل یکى از محقّقین مصرى (دکتر رشاد) که ساکن امریکا است، در بارۀ حروف مقطعه اوائل بعضى سوره ها به نکاتی دست یافته که آن را به وسیلۀ دستگاه الکترونیکى به ثبوت رسانده است، او به این نتیجه رسیده است که حروف اوائل هر یک از این سوره ها با حروفى که در آیات همان سوره آمده رابطه دارد، سپس همین دریافت و نظر را با کوشش چند ساله و به وسیلۀ دستگاه الکترونیکى به صورتى اثبات کرد و به این نتیجه رسید که مقدار حروفى که در هر یک از این ۲۹ سوره که با حروف مفرد یا مرکب آغاز شده بیش از دیگر حروفى است که در همان سوره آمده است، بنابر این کشف، معلوم مى‏شود که بیش از اعجازى که در لغات خاص و ترکیب جمله ها و آیات در قرآن آمده، حروف آن هم با حساب و تناسب و نظمى خاص آورده شده که خود علاوه بر معانى و حقایق و محتواى آنها، جهتى از اعجاز است.

این کشفیات، بیان و اثبات بعضى از نظرهایى است که درباره حروف مقطعه در اوائل سوره بقره ذکر شده که یکى از آنها همین نظر است که این حروف اشاره به اعجاز و تناسب حروف و کلمات آیات سوره ای است که در آغاز آن حروف مفرد و مرکّب آمده است، و شاید که این نظرها و کشف ها روزنه هایى باشد براى رسیدن و کشف حقایق برتر.[۳]

با توجه به مطالبی که بیان شده به چند نکتۀ مهم دست می یابیم.

الف. این حروف که در اصطلاح علوم قرآنی به آن حروف مقطعه گفته می شود حروف بیهوده نیست؛ زیرا فواید بسیاری برای آن بیان کردند.

ب. با بیانی که ما از مفسران عرضه داشتیم معلوم می شود که این رمزی است بین خدا و رسولش (ص) که البته ممکن است بشر به برخی از رموز آن بتواند پی ببرد و در هر رمزی اسراری نهفته است که دیگران از آن بی خبرند که عدم اطلاع دیگران ار آن اسرار، دلیل بر بیهوده بودن آن نیست.

ج. اگر در یک کتابی هدایت گر که برای عموم نوشته شده چند نکتۀ کلیدی هم برای خواصّ قرار داده شود، منافاتی با هدایت گری آن کتاب ندارد.

این رموز گرچه شاید به طور مستقیم گره ای از مشکلات انسان های امروزی را باز نکند، اما همان طور که گفتیم با توجه به این که این حروف رمزی بین خدا و رسولش است چه بسا پیامبر با بهره گیری از این رموز بهتر از عهدۀ راهنمایی بشر بر آید و گره ای از مشکلات گمراهی بشر را حلّ نماید.

علاوه بر همۀ این مواردی که بیان شد، بحث از حروف مقطعه و نظیر این، از مباحث درون دینی است؛ یعنی زمانی به این مباحث پرداخته می شود که از بحث خدا و نبوت و … فارغ شده باشیم؛ از این رو، وقتی ما خدا را با اوصاف نیک و حکمت شناختیم و معلوم شد که خداوند کار عبث و بیهوده انجام نمی دهد[۴] اگر موردی نظیر استعمال حروف مقطعه پیدا شد که ما (بر فرض) دلیل و سرّ آن را پیدا نکردیم باز با همان پاسخ اجمالی (حکیم بودن خداوند) به این نتیجه می رسیم که آن کار بیهوده نیست.


[۱]. در این رایطه به نمایۀ “معنای حروف مقطعۀ قرآن ” شمارۀ ۲۴۷۳ که در سایت اسلام کوئست موجود است مراجعه نمایید.


[۲]. طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، موسوى همدانى، سید محمد باقر، ج ‏۱۸، ص ۷، ۸، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم‏، ۱۳۷۴ ش‏.

[۳]. طالقانى، سید محمود، پرتوى از قرآن، ج ‏۵، ص ۸، پاورقی، ج ‏۴، ص ۱۵۷، شرکت سهامى انتشار، تهران‏، ۱۳۶۲ ش‏.

[۴]. مؤمنون، ۱۱۵٫