فلسفه افتتاح سوره‌ها با حروف مقطعه
دانشمندان مطالبی در مورد اینکه چرا خداوند متعال کلامش را در این سوره‌ها به این صورت شروع نموده بیان کرده‌اند که به طور فهرست وار به بیان آنها می‌پردازیم:
تحدی قرآن
طبق یک نظریه، حکمت افتتاح بعضی از سوره‌ها با حروف مقطعه این است که این قرآن از همان حروفی که مردم عرب آن را می‌شناسند و با آن گفتگو می‌کنند و می‌نویسند، تشکیل یافته است منتهی این حروف در برخی موارد به صورت جدا جدا و در برخی مورد به صورت کلمه و جمله استفاده شده است تا دلیل ناتوانی و عاجز بودن عرب از آوردن مثل آن باشد، چرا که قرآن از همان حروفی است که در گفتگوها و سخنرانیها از آن استفاده می‌کنند و وقتی که نمی‌توانند با قرآن تحدی کنند به این حقیقت می‌رسند که قرآن از طرف خداوند می‌باشد و تکرار این گونه حروف در ابتدای بعضی از سوره‌ها به منظور تاکید و تایید همین نکته می‌باشد چون عرب وقتی می‌خواهد مطلبی را درست به طرف مقابل بفهماند آن را تکرار می‌نماید.
حروف مقطعه اسراری هستند که جز خداوند آنها را کسی نمی‌داند.
طبق این نظریه هر کتابی را سری هست و سر قرآن کریم همان سرآغاز سوره‌هاست فلذا معتقدند این حروف از متشابهاتی است که جز خدا کسی عالم به تاویل و توضیح آن نیست.
آینده نگری
طبق این نظریه این حروف رمزی است به مدت بقاء امت مسلمان به عنوان مثال مقاتل بن سلیمان گفته که ما این حروف را منهای حرفهای تکراری حساب کردیم جمع آنها هفتصد و چهل و چهار شد که رقم بقیه مدت عمر این امت می‌باشد. البته ابن حجر عسقلانی اینگونه محاسبه را باطل و غیر قابل اعتماد معرفی می‌کند.
نام سوره‌ها می‌باشد
طبری و ابن کثیر این حروف را نامهای قرآن یا نامهای برخی سوره‌ها بیان کرده‌اند.
رمز و اشاره‌ای به اسماء صفات خداوندی است
طبق این نظریه، در مورد ( الم ) می‌گویند که الف اشاره به اَنَا، لام اشاره به الله و میم اشاره به اعلم است که به جای انا الله اعلم آمده.
یا گویند ( المص )اشاره به انا الله اعلم و اُفصّل می‌باشد.
و معتقدند که ( کهیعص ) کاف به جای کافٍ و هاءِ به جای هادٍ و یاءِ به جای حکیم و عین به جای عظیم و ص به جای صادق می‌باشد.
رمز اسماءِ اعظم الهی
می‌گویند اگر بدرستی بتوانیم این حروف مقطعه را به هم پیوند دهیم اسم اعظم الهی استخراج می‌شود مثلا می‌گویند با ترکیب "الر" و "حم" و "ن" به اسم اعظم الرحمن دست می‌یابیم البته سعیدبن جبیر نیز معتقد است که ما قادر بر پیوند حروفی که اسم اعظم الهی از آن استخراج شود نمی‌باشیم.
سوگندهای خدا به نامهای خود
زیرا طرفداران این نظریه معتقدند که هر یک از سرآغاز سوره‌ها، اسامی خداوند می‌باشد مانند اخفش که می‌گوید حکمت سوگند خداوند به حروف مقطعه، این است که حروف مزکور دارای شرافت است.
عده دیگری نیز معتقدند این حروف مانند الم و حم نشانه سرانجام و پایان سوره‌های قبلی آنها می‌باشد.
جلب توجه کفار:
چون مشرکین با هم قرار گذاشته بودند نه تنها به قرآن گوش نکنند بلکه به هنگام تلاوت قرآن، سرو صدا می‌کردند یا کف می‌زند و سوت می‌کشیدند تا آیات قرآنی را کسی نشنود بر این اساس خداوند این حروف را در ابتدای بعضی از سوره‌ها قرار داد تا مشرکین با سخنان غریب و نامانوس که مواجه می‌شوند برای فهمیدن مفاهیم آن به قرآن گوش دهند و به دنبال آن شوق استماع آیات در آنها زنده شود.
و آخر اینکه شخصی به نام رشاد خلیفه با استفاده از کامپیوتر به این نتیجه رسیده که حروف مقطعه استفاده شده در یک سوره‌ای بیش از سایر حروف الباء در همان سوره به کار رفته مثلا سوره‌ای که با الم شروع شده در آن سوره به ترتیب الف بیشتر از لام، لام بیشتر از میم و میم بیشتر از سایر حروف الفبا در آن سوره استفاده شده است.
صحیحترین نظریه
الان پس از بیان نظرات و آراء مختلف در باب حروف مقطعه نوبت به بررسی بهترین آراء درباره حروف مقطعه می‌رسد و آن اینکه:
با یک نظر اجمالی بر نظریاتی که در مورد حروف مقطعه ابراز گردیده بنظر می‌رسد معقولترین نظریه، نظریه مربوط به محمد رشیدرضا می‌باشد ایشان معتقدند که نه حسن بیان و بلاغت سخن و تعبیر در این است که گوینده، شنونده را به هدفهای اصلی سخن خود آگاه ساخته در او شوق درک منظورش را ایجاد نماید تا شنونده به شنیدن سخن گوینده ترغیب گردد، برای این منظور نظر شنونده را گاهی با ذکر اداوت تنبیه مانند اَلا، اما، جلب می‌کند، قرآن کریم نیز برای این منظور از گونه‌ای خاص از حروف و ادوات تنبیه که حروف مقطعه نام دارند استفاده کرده است. دلیل دوم نیز به منظور جلب توجه شنونده، حالات و کیفیاتی است که گوینده در میان سخن گفتنش به خود می‌گیرد مانند آهسته و بلند نمودن صدا، فریادهای تهدید کننده و ایجاد حالت استرحام و لحنهای تشویق آمیز. که با نگاهی بر مردمی که قرآن بر آنها نازل گردیده، لحاظ کردن حکمتهای فوق با دلایل استفاده از حروف مقطعه در فواتح سور به نظر می‌رسد بهترین نظریه باشد. والله عالم
منابع
سید محمد باقر حجتی، تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ سیزدهم 1378
سیوطی، ترجمه الاتقان، مترجم سید مهدی حائری قزوینی چاپخانه سپهر چاپ سوم 1380
علی حبیبی، راهنمای تدریس روخوانی قرآن کریم ، زمستان 1377
