تحقیقات قرآنی

حروف مقطعه ى قرآن کریم براى چه آمده و به چه معنایى است و دلیل معنادار بودن آن ها چیست؟ 

در آغاز 29 سوره از سوره هاى قرآن، حروف مقطعه آمده است. این شیوه، ویژه ى قرآن است و در دیگر کتاب هاى آسمانى نمونه ندارد. مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى درباره ى این حروف، نظرهاى متفاوتى دارند که برخى از آن ها به دلایل قرآنى، روایى، عقلى و علمى مستند است. اینک به طور فشرده به این نظریه ها مى پردازیم:

1ـ این کتاب آسمانى و باشکوه که همه ى سخنوران جهان را شگفت زده ساخته است و دانشمندان در رویارویى با آن ناتوان شده اند، از همین حروفى ساخته شده است که در اختیار همگان قرار دارد. البته قرآن کریم که از همین حروف الفبا و کلمات معمولى ترکیب یافته، به قدرى موزون است و معانى بزرگى دربردارد که در ژرفاى دل و جان انسان نفوذ مى کند و اندیشه ها را به تسلیم وامى دارد.

فصاحت و بلاغت قرآن بر کسى پوشیده نیست و آفریدگار جهان، همگان را به مقابله به مثل فراخوانده و از آنان خواسته است همانند آن یا دست کم یک سوره مثل آن بیاورند. با این حال، همه ى جن و انس از آوردن مانند آن ناتوان بوده اند. خداوند مى فرماید:

و ان کنتم فى ریب مما نزلنا على عبد نا فأتوا بسوره من مثله و ادعوشهداءکم من دون الله ان کنتم صادقین.1

اگر درباره ى آن چه بر بنده ى خود فرو فرستاده ایم، شک و تردید دارید، دست کم یک سوره همانند آن بیاورید و غیر از خدا، گواهان خود را بر این کار دعوت کنید، اگر راست مى گویید.

بنابراین، خداوند متعال با این حروف، تحدّى (هم آورد طلبى)کرده است و به انسان ها مى گوید اگر در معجزه بودن قرآن تردید دارید، بدانید قرآن از همین حروف عادى فراهم آمده است.2 برخى روایات نیز این تفسیر را از حروف مقطعه ارایه داده اند. امام سجاد(علیه السلام)فرمود: قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلک الکتاب; یعنى اى محمد! کتابى که برتو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف، لام، میم) و مانند آن است که همان حروف الفباى شما است.3



2ـ علامه طباطبایى(رحمة الله علیه) مى گوید:

با تدبّر درسوره هایى که حروف مقطعه ى همسان دارد، مانند سوره هایى که با «الم، الر، طس، یا حم» شروع مى شود، درمى یابید که سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترک، در مضامین و سیاق نیز با یکدیگر مشابه و متناسب اند و این تشابه ویژه میان سوره هاى مزبور با سایر سوره ها وجود ندارد. یکى از شواهد این مدعا آن است که سوره هاى داراى حروف مقطعه ى همسان با الفاظى همانند یا نزدیک به هم آغاز مى شود، چنان که سوره هایى که با «حم» یا «تنزیل الکتاب من الله» یا الفاظ دیگرى که مفید همین مضمون است، آغاز مى شود و سوره هایى که به «الر» یا «تلک آیات الکتاب» یا الفاظى که مفید همین مضمون است، شروع مى شود و نظیر این مطلب در سوره هایى که با «طس» شروع مى شود، نیز هست. همین طور سوره هایى که با حروف مقطعه ى «الم» آغاز مى شود، در آغاز آن «نفى ریب از قرآن» مطرح شده است. براساس شواهد مذکور مى توان حدس زد که بین حروف مقطعه و مضامین سوره هایى که با حروف مزبور آغاز مى شود، پیوند خاصى است.

یکى دیگر از شواهد این ادعا آن است که هرگاه سوره اى داراى حروف مقطعه ى دو سوره ى دیگر باشد، جامع محورهاى اصلى محتواى آن دو سوره نیز خواهد بود. سوره ى اعراف که با «المص» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است که با «الم» و «ص» آغاز مى شود یا سوره ى رعد که با «المر» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است که با «الم» و «الر» شروع مى شود.
امام سجاد(علیه السلام)فرمود: قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلک الکتاب; یعنى اى محمد! کتابى که برتو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف، لام، میم) و مانند آن است که همان حروف الفباى شما است

حاصل سخن این که ، حروف مقطعه، رموزى است میان خداى سبحان و رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) که بر ما پوشیده است و فهم عادى ما به آن راهى ندارد، جز این که بدانى بین حروف مزبور و بین مضامین سوره ى آغاز شده به آن ها، ارتباط خاص است.4

3ـ «حروف مقطعه در اوایل برخى سوره ها، نشانه ى بیشتر به کار رفتن این حروف در کلمات آن سوره است و این، خود، یک معجزه است. این گروه معتقدند که: در سوره هاى مشتمل بر حروف مقطعه ، درصد حروف مزبور نسبت به سایرحروف آن سوره بیشتر از همین درصد در سایرسوره هاست. مثلا حرف «ق» در هریک از سوره هاى «ق» و«حم عسق» 57 بار تکرار شده و نسبت آن به حروف دیگر این سوره بیشتر است. درصد حرف «ق» در سوره ى «ق» از درصد حرف «ق» در هر یک از سوره هاى دیگر قرآن بیشتر است به جز سوره ى «شمس»، «قیامت»، « فلق». یک دانشمند مصرى بر اساس این نظر، محاسبه هاى پیچیده اى را با رایانه انجام داده و نتیجه گرفته است که این حروف نشانه ى غلبه آن در کلمات آن سوره است و این، خود، یک معجزه است».5



4ـ برخى از این حروف مقطعه، علامت اختصارى و اشاره به اسمى از اسماء حسناى الهى و برخى دیگر رمز اشاره به نام پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) است. هریک از نام هاى الهى مرکب از چند حرف است و از هر نامى، حرفى گزینش شده و به صورت ناپیوسته در ابتداى برخى سوره هاى قرآن قرائت مى شود.6 جویریه از سفیان ثورى روایت کرده است که به جعفر بن محمد بن على بن الحسین(علیه السلام)عرض شد: اى پسر رسول خدا! معناى این کلمات از کتاب خداوند متعال که مى فرماید : «الم»، «الر» و... چیست؟ امام صادق(علیه السلام)فرمود: معناى (الف، لام میم ) در اول سوره ى بقره «انا الله الملک» است. معناى «الم» در ابتداى سوره ى آل عمران نیز «انا الله المجید» است و... .7

امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «الم» رمز و اشاره میان خداوند و حبیب او، حضرت محمد (صلى الله علیه وآله) است و خداوند اراده کرده است که کسى به جز آن دو، از رمز آن آگاه نشود...

5ـ این حروف، رمز و سرّى میان خداوند سبحان و حبیب او، رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)است و مراد از آن، فهماندن دیگران نیست. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «الم» رمز و اشاره میان خداوند و حبیب او، حضرت محمد (صلى الله علیه وآله) است و خداوند اراده کرده است که کسى به جز آن دو، از رمز آن آگاه نشود... .8

باید دانست پنج گفته ى یاد شده با هم منافاتى ندارند و حتى قابل جمع هستند. افزون بر آن نظرهاى دیگرى درباره ى حروف مقطعه وجود دارد که برمى شماریم:

1ـ این حروف، اجزاى اسم اعظم الهى است.9

2ـ این حروف براى تنبیه و ساکت کردن کافران بوده است. 10

3ـ «حروف مقطعه» از متشابهاتى است که علم آن مخصوص خداوند متعال است.

4ـ این حروف به تعداد آیات سوره ها اشاره داشته باشد.

5ـ خداوند متعال این حروف را در آغاز سوره ها آورده است تا انسان ها بدانند قرآن از همین حروفِ حادث، تشکیل شده است و قدیم نیست. 11



6ـ حروف مقطعه ى هر سوره نام همان سوره است،چنان که سوره هاى «یس»، «طه» و «ص» هرکدام به نام حروف مقطعه ى خود موسوم شده است. 12

7ـ این حروف، سوگندهایى است که خداوند متعال یاد کرده است بر این که قرآن، کلام و کتاب اوست.13

8ـ این حروف براساس حروف ابجد، به بقا و اجل اقوام و امت ها و نعمت ها و بلاها اشاره دارد.14

9ـ مراد از این حروف، همان حروف الفبا است که به عنوان نمونه و مثال آمده است.15

10ـ این حروف، به مدت بقاى امت اسلامى اشاره دارد. 16

11ـ این حروف براى مرز بندى میان سوره ها و نشانه ى پایان سوره ى پیشین و آغاز سوره ى بعدى است. 17

12ـ این حروف، فشرده ى پیام و درون مایه ى سوره است. 18

13ـ این حروف، نام هاى قرآن است. 19

14ـ این حروف، مقدمه و مفتاح سوره ها هستند. 20





نویسنده: على امیرخانى

جهرمی زاده_گروه دین و اندیشه تبیان



پى‏نوشت‏ها

[1]. حدید، 23.

[2]. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، ج 1، صص 61 ـ 65.

[3]. البرهان فى علوم القرآن، بدرالدین عبدالله زرکشى، بیروت، نشر دارالمعرفة، ج 1، صص 255 ـ 266.

[4]. المیزان فى تفسیر القرآن، سیدمحمد حسین طباطبایى، انتشارات اسلامى، ج 18، صص 6 ـ 8.

[5]. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، ج 1 ، ص 64.

[6]. بحار الانوار، علامه مجلسى، داراحیاء التراث العربى، ج 89 ، ص 384.

[7]. تفسیر القرآن الکریم، محمد بن ابراهیم صدر الدین الشیرازى، انتشارات بیدار، ج 1، صص 197 ـ 224.

[8]. همان.

[9]. التبیان، شیخ طوسى، داراحیاء الترات العربى، ج 1 ، صص 47 ـ 51.

[10]. مجمع البیان، طبرسى، بیروت، مؤسسه علمى، ج 1، صص 75 ـ 78.

[11]. مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، بیروت، دارالعلم للملایین، ص 234.

[12]. التبیان، ج 1، صص 47 ـ 51.

[13]. مجمع البیان، ج 1، صص 75 ـ 78.

[14]. همان.

[15]. همان.

[16]. همان.

[17]. التفسیر الکبیر، فخرالدین رازى، بیروت، دارالکتاب العلمیه، ج 2، صص 5 ـ 12.

[18]. الجامع لاحکام القرآن، محمد بن احمد الانصارى القرطبى، قاهره، دارالحدیث، ج 1، ص 171.

[19]. مجمع البیان، ج 1، صص 75 ـ 78.

[20]. همان.